Her alanda olduğu gibi fotoğraf alanında özel koleksiyonlar olmadan tarih yazılamaz; daha doğrusu, yazılır ama eksik olur.
İlk programımızda fotoğrafın ortaya çıkışını, bunu yaratan sebepleri ve bizdeki yansımalarını konuşmuş, dönemin gazetelerinden, konuyla ilgili ilk haber ve ilanları aktarmıştım.
Türkiye’de fotoğraf tarihi yazımında süreli yayınların önemine bir kez daha vurgu yapmış olalım. Bu yayınlardan başka, önemli bir kaynak konusuna değineceğiz. Koleksiyonerler ve koleksiyonlar... Her alanda olduğu gibi fotoğraf alanında özel koleksiyonlar olmadan tarih yazılamaz; daha doğrusu, yazılır ama eksik olur.
Tarihte ve sanat tarihinde bunun örnekleri çoktur. Bu bakımdan koleksiyoncuların tarihçilere sunduğu bu maddi izler oldukça önemli. Tarihin tozlu katmanlarından ortaya çıkmış yeni belgelerle, yeni bilgilerle, yeni arkeolojik buluntularla tarih yeniden ve yeniden yazılacak; ya da yeniden yorumlanacak. Bu sürprizli durum sürecin bir parçası ve geçmişin derinliklerinde saklı. Tarihçi de bulabildiği kadarını yorumlayabilir. Özellikle arkeolojik buluntularda bunu anlamak daha kolay ve sık sık da tanık oluyoruz. Yeni bulunan bir antik kent, bir tümülüs, bazen ufak bir kalıntı bile insanlık tarihini binlerce yıl geriye atmakta…
Bir anlamda fotoğraf tarihçisiyle, arkeoloğu birbirine benzetebiliriz. Biri toprak altından bulduğu parçaları değerlendirip, bağlamına oturtuyor, diğeri de toprak üstünden…
Nasıl ki kırık bir terracotta parçası, bulunan ve görünenden fazlasını ifade ediyorsa, fotoğrafa dair her efemera, her kalıntı da görünenden fazlasını temsil eder. Her ikisi de geçmişin anlaşılmasını sağlayan önemli ipuçları barındırır. Örneğin bir arkeolog, bir parça terracottayı inceleyerek; kullanılan çamurun yapısını, nasıl bir kabın parçası olduğunu, yüzey görünümünü, pişirme ve biçimlendirilme tekniklerini bulur. Buradan devamla; kullanıldıkları çağın ve o çağda yaşayan toplumların ihtiyaçlarını, beğenilerini, ulaştıkları teknoloji düzeyini, farklı toplumların birbirleriyle olan ilişkisini, sosyal ve etnik farklılıklarını, yaşadıkları bölgenin sınırlarını ve yaşam süreçleriyle ilgili pek çok veriyi de bulmuş olur. Aynı yaklaşımla, fotoğrafa dair bir belge de, dönemin fotoğrafçıları ve fotoğraf anlayışı hakkında pek çok bilgiyi içerebilir. Yanı sıra dönemin teknikleri, kullanımda olan fotoğraf malzemeleri ve sanayisi, dönemin dili ve beğenileri, toplumsal sınıflar arası farklılıkları ve daha birçok şeyi bunlar üzerinden okuyabiliriz.
Fotoğraf alanında bize ışık tutacak koleksiyonlar içinde; fotoğrafları ve zarf fatura, kart, mektup gibi her türlü efemerayı sayabiliriz.
Bunlardan, küçük ya da büyük bilgiler ediniriz. Hatta şöyle ifade etmek daha doğru olacak, bazen bu ufacık bilgi kırıntıları, araştırmada bir düğümü çözüverir ya da diğer verilerle bağlantıyı kurmayı sağlayarak, çimento görevi görür. O zaman görece küçük diyebileceğimiz bilgi, çok önemli bir hale gelir. Ya da bizim için bir hareket noktası olabilir; bir doğrultu gösterebilir. Bazı çıkarımlarımızın ispatı olabilir.
Fotoğraf zarflarından seçtiğim örnekler üzerinden fotoğrafın geçmişinde yolculuğa çıkacağız.
